جامع شام نیز درین زمانه، راس علوم اسلامی مسجد النبی کوهسنگی مشهد بود و معلمان والا آن، بعضی از شخصیتهای صحابه همچون: معاذین جبل و ابودرداء بودند که به عمل آموزش قرآن و احکام اسلام به جدید مسلمانان می‌پرداختند. (51) ابومسلم خولانی گوید: داخل مسجد حمص شدم، قریب سی مرد بالنسبه پخته و پیر دیدم که کلیه از یاران نبی (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند. میان آنها جوانی خوش سیما، سیاه چشم و سفید دندان متین و مودب کنار نشسته، در هرکدام که اختلافی پیش می‌آمد، اختلاف کنندگان پیش وی رفته، نقص خود را حل می‌کردند. پرسیدم این راد مرد چه کسی است؟ گفتند: معاذبن جبل انصاری هست. (52)
همچنین در ارتباط ابودرداء گفته‌اند که وی قرّاء قرآن را مجموعه مجموعه منظم کرده و هر ده قاری را زیر ریاست یک رمز دسته قرار داده بود؛ چون نماز را به جا می‌آورد، نزد قرّاء رفته، یک جزء از قرآن را با شیوایی می‌خواند تا آنها تقلید کرده، صحیح و فصیح بخوانند. رؤسای قرّاء هر چه از او می‌شنیدند، به تیم‌های قاری آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد تلقین و تعلیم می‌کردند. او نخستین کسی بود که حلقه‌ی تدریس را تأسیس کرد. (53)
در تاریخ فقه اسلامی آمده است که عمر برخی از فقهای صحابه را برای آموختن به شام اعزام کرد که از آن گزاره‌اند:
1. عبدالرحمن بن غنم (م. 78 هـ. ق)؛ وی شیخ فلسطین و عالم اهل شام بود و گروه تابعان در این شهر از مکتب علمی او استعمال می‌کردند.
2. ابوادریس خولانی (م. 80 هـ. ق.)؛ وی از دیگر علمای شام بود که پس از ابودرداء، منصب آموختن را در این شهر ذمه دار بوده هست.
3. مکحول (م. 113 هـ. ق)؛ وی پس از سالها اقامت در شهرهای مصر، عراق و مدینه و تحصیل علم در آن بلاد، به شام عزیمت کرد و در آنجا به کار تدریس و افتاء اشتغال داشت. (54)
براین اساس، جنبش علمی درین شهر نیز همچون بصره و کوفه با جدیت، فعال و مؤثر دنبال می شد.
4. جامع عمرو در مصر:
احمد امین گوید: در مصر یک جنبش دینی بزرگ و مهم بود که راس آن جامع عمرو در شهر فسطاط بود. هسته و ریشه‌ی دیانت در مصر، ناشی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که در فتح آن میهن شرکت کرده و در همان دیار مسکن گزیدند. بعضی از مورّخان، یک کتاب منحصر به فرد برای اصحابی که در آن سرزمین اقامت داشته‌اند، تألیف کرده‌اند؛ از جمله محمد بن‌الربیع الجیزی که بیش از صد و چهل تن از یاران پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را مذکور که به مصر وارد شده و در آن مستقر گشته‌اند و درباره ی آنها حدیث داستان گردیده‌است؛ وی میافزاید: از مدرسه‌ی مصر گروهی از علما به حد بلوغ و نبوغ رسیدند که در مقدمه‌ی آنان یا اول کس از آنها، سلیم بن عتر تجیبی بود و او اول کسی است که در مدرسه‌ی مصر در سال 39 ق. علم را تعلیم و تعلّم نمود. اورا دانشمند و حکم دهنده مصر رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد می‌خواندند؛ او داستان و حدیث نقل و ارشاد می‌کرد و پند و یادآوری می‌بخشید. (55)
از دیگر دانشمندانی که در طول عمر درین حوزه به کارهای علمی اشتغال داشتند، عبدالله بن عمر و ابن عاص (56) و همچنین حبان (ابن ابی بجله) از بزرگان تابعین بوده‌اند. سیوطی به نقل از الاصابه در گستردن درحال حاضر حبان می‌نویسد: عمر بن خطاب، حبان را به خواسته فراگیری فقه رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد اسلامی به مصر فرستاد. (57)
فعالیتهای آموزشی مساجد در حین اموی
هر یک سری در‌این فرصت، مساجد از جهت فعالیتهای عبادی دچار رخوت و سستی شدند؛ لیکن از جهت ایفای نقش آموزشی، بسیار فعال بودند؛ زیرا خلفای اموی به استثنای عمر بن عبدالعزیز و خالد بن یزید - که مدتی حکم دهنده مصر بود - در‌صورتی‌که چه خود نسبت به ترویج و رواج‌ی علوم توجهی نداشتند و بیش از هر چیز از ادب و ماجرا‌گویی حفاظت می‌کردند و دربار آنها مقام شعرا و خواننده‌گان و مطربان بود، (58) لکن پژوهشگران و فقیهان را در شغل تدریس و فعالیتهای آموزشی تا آنجا که مخالف سیاست نبود، آزاد گذاشته بودند؛ به طوری که خود می‌توانستند به تنظیم برنامه‌های آموزشی شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد از قبیل تدریس شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد و افتاء بپردازند. (59)
جامع شام نیز درین زمانه، راس علوم اسلامی مسجد النبی کوهسنگی مشهد بود و معلمان والا آن، بعضی از شخصیتهای صحابه همچون: معاذین جبل و ابودرداء بودند که به عمل آموزش قرآن و احکام اسلام به جدید مسلمانان می‌پرداختند. (51) ابومسلم خولانی گوید: داخل مسجد حمص شدم، قریب سی مرد بالنسبه پخته و پیر دیدم که کلیه از یاران نبی (صلی الله علیه و آله و سلم) بودند. میان آنها جوانی خوش سیما، سیاه چشم و سفید دندان متین و مودب کنار نشسته، در هرکدام که اختلافی پیش می‌آمد، اختلاف کنندگان پیش وی رفته، نقص خود را حل می‌کردند. پرسیدم این راد مرد چه کسی است؟ گفتند: معاذبن جبل انصاری هست. (52)
همچنین در ارتباط ابودرداء گفته‌اند که وی قرّاء قرآن را مجموعه مجموعه منظم کرده و هر ده قاری را زیر ریاست یک رمز دسته قرار داده بود؛ چون نماز را به جا می‌آورد، نزد قرّاء رفته، یک جزء از قرآن را با شیوایی می‌خواند تا آنها تقلید کرده، صحیح و فصیح بخوانند. رؤسای قرّاء هر چه از او می‌شنیدند، به تیم‌های قاری آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد تلقین و تعلیم می‌کردند. او نخستین کسی بود که حلقه‌ی تدریس را تأسیس کرد. (53)
در تاریخ فقه اسلامی آمده است که عمر برخی از فقهای صحابه را برای آموختن به شام اعزام کرد که از آن گزاره‌اند:
1. عبدالرحمن بن غنم (م. 78 هـ. ق)؛ وی شیخ فلسطین و عالم اهل شام بود و گروه تابعان در این شهر از مکتب علمی او استعمال می‌کردند.
2. ابوادریس خولانی (م. 80 هـ. ق.)؛ وی از دیگر علمای شام بود که پس از ابودرداء، منصب آموختن را در این شهر ذمه دار بوده هست.
3. مکحول (م. 113 هـ. ق)؛ وی پس از سالها اقامت در شهرهای مصر، عراق و مدینه و تحصیل علم در آن بلاد، به شام عزیمت کرد و در آنجا به کار تدریس و افتاء اشتغال داشت. (54)
براین اساس، جنبش علمی درین شهر نیز همچون بصره و کوفه با جدیت، فعال و مؤثر دنبال می شد.
4. جامع عمرو در مصر:
احمد امین گوید: در مصر یک جنبش دینی بزرگ و مهم بود که راس آن جامع عمرو در شهر فسطاط بود. هسته و ریشه‌ی دیانت در مصر، ناشی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که در فتح آن میهن شرکت کرده و در همان دیار مسکن گزیدند. بعضی از مورّخان، یک کتاب منحصر به فرد برای اصحابی که در آن سرزمین اقامت داشته‌اند، تألیف کرده‌اند؛ از جمله محمد بن‌الربیع الجیزی که بیش از صد و چهل تن از یاران پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را مذکور که به مصر وارد شده و در آن مستقر گشته‌اند و درباره ی آنها حدیث داستان گردیده‌است؛ وی میافزاید: از مدرسه‌ی مصر گروهی از علما به حد بلوغ و نبوغ رسیدند که در مقدمه‌ی آنان یا اول کس از آنها، سلیم بن عتر تجیبی بود و او اول کسی است که در مدرسه‌ی مصر در سال 39 ق. علم را تعلیم و تعلّم نمود. اورا دانشمند و حکم دهنده مصر رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد می‌خواندند؛ او داستان و حدیث نقل و ارشاد می‌کرد و پند و یادآوری می‌بخشید. (55)
از دیگر دانشمندانی که در طول عمر درین حوزه به کارهای علمی اشتغال داشتند، عبدالله بن عمر و ابن عاص (56) و همچنین حبان (ابن ابی بجله) از بزرگان تابعین بوده‌اند. سیوطی به نقل از الاصابه در گستردن درحال حاضر حبان می‌نویسد: عمر بن خطاب، حبان را به خواسته فراگیری فقه رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد اسلامی به مصر فرستاد. (57)
فعالیتهای آموزشی مساجد در حین اموی
هر یک سری در‌این فرصت، مساجد از جهت فعالیتهای عبادی دچار رخوت و سستی شدند؛ لیکن از جهت ایفای نقش آموزشی، بسیار فعال بودند؛ زیرا خلفای اموی به استثنای عمر بن عبدالعزیز و خالد بن یزید - که مدتی حکم دهنده مصر بود - در‌صورتی‌که چه خود نسبت به ترویج و رواج‌ی علوم توجهی نداشتند و بیش از هر چیز از ادب و ماجرا‌گویی حفاظت می‌کردند و دربار آنها مقام شعرا و خواننده‌گان و مطربان بود، (58) لکن پژوهشگران و فقیهان را در شغل تدریس و فعالیتهای آموزشی تا آنجا که مخالف سیاست نبود، آزاد گذاشته بودند؛ به طوری که خود می‌توانستند به تنظیم برنامه‌های آموزشی شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد از قبیل تدریس شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد و افتاء بپردازند. (59)
آرایه ها و تزیینات در معماری مسجد