مَسْجد جای عبادت پروردگار و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محدود یا این که زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارااست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و فعالیت‌های دینی گروهی به کار گیری میشود و مهمترین عبادتی که در آن به جا میاورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد خلال کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمان ها داشته که برخی از این کارکردها تا به امروز باقی مانده است. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اجرا کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ اهمیت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور ایران و تامین مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در زبان عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] برخی معتقدند واژه مسجد از واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت دریافت مسجد النبی کوهسنگی مشهد شد‌ه‌میباشد که در متون گویش آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از به دنیاآمدن مسیح وجود دارد.[۲] در بعدازظهر قبل از اسلام این کلمه و واژه برای اشاره به جای جای و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند واژه و کلمه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به عمل رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع سابق و بیان مثال‌های بسیار از آنها نوشته می باشد که واژه و کلمه عربی مسجد، اصولا، به طور واژه «مَزگِت» از زبان آرامی وارد عربی و فارسی شد‌ه‌است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ خداوند، «منزل‌ای که برای پرستش پروردگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانان و محل نماز قرائت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت خضوع در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به نظر شرعی احکامی ویژه دارااست و به لحاظ دنیوی ممکن میباشد عبارت از یک ساختمان محدود فی مابین دیوارها یا این که یک زمین فارغ از سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود ولی غالبا خواسته از این کلمه مسجدهای گران قدر یا این که مساجدی در شهرها هست که نماز آدینه در آن اقامه میگردد.[۷]
مسجد در قرآن
واژه و کلمه مسجد بیست و هشت توشه به صورت گردآوری و مفرد آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد در قرآن به کار رفته میباشد که در برخی از آن ها از اهمیت مسجد و نگهداری آن صحبت رفته هست؛ از جمله: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را تنها كسی آباد میكند كه به معبود و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارااست و زكات بدهد و از كسی جز معبود نترسد- امید است آنان هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به معبود منسوب شده میباشد.(جن/۱۸) از امام راستگو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های پروردگار در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام هست، تحت عنوان مکانی برای فعالیت‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره شد‌ه‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان نخستین منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، مذکور میباشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که ذکر کرد در اسلام، آئین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌قدرت معبود را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (همگی زمین برای اینجانب تمیز و مسجد رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد قرار داده شده است.»[۱۲]) بدین رو، مسلمانها قبل از سفر، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن مهیا بود نماز می‌خواندند و رسول(ص) هم پا عده ای انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا نخستین مسجدی هست که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین مجال به درخواست عموم مسجدی درین حوزه تشکیل داد. بعضی گفته‌اند این مسجد به سفارش عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمانان به مدینه، فرستاده مکانی را برای نماز جماعت و نیز گرد‌همایی مسلمانها برگزید و با ملازمت مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این کار آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد فرستاده اسم گرفت، به زودی رده ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، شغل‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، پیامبر در برخی مکانهای مکه به همراه مؤمنان نماز جماعت خوانده بود اما جایی را تحت عنوان مسجد گزینش نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ پس از مسافرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن گاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به شغل رفت. ابعاد هنگامی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز استعمال می شد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمان ها شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد با الگوبرداری از نبی اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راءس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد مهم تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سر مشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری به کارگیری شد. مسلمانها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها طریق می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن اولیه قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمان ها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد بزرگ زیر اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات مهم مسلمان ها و مساجد خرد که توسط بخش‌های متعدد جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طول اول معمول این بود که به تاسی از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز طرز و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم ساده مساجد خویش را در محله ها خویشاوندان‌ای خویش می‌ساختند. با افزایش شدید توان و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیروابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به امداد عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و مراقبت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای فی مابین آنان و مردان بود یا این که در اتاقی غیر وابسته و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به منجر وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی سوا معبد برای وضو تخصیص داده می شد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، التفات مساجد و قدرت آنان فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از جانبداری آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) بهره مند بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بخش اعظمی را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در تحت تامین قرار داد. صفویه همین فعالیت را در ایران و کشورهای حاشیه دریا خلیج عجم اعمال اعطا کرد. با این موقتا، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر تنها فرآیند مسجدسازی به واحد سنجش بسیاری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی زمان که مسجد در اسلام نهاد نهاده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، اولیه احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند عصمت و طهارت و نظافت بود. مثلا، پیشنهاد‌هایی اکید از رسول اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و ملامت آلوده کردن آن، در مشت میباشد که راجع‌به «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و اشیا و حالات مرتبط با وی نیز احکام شرعی خاصی اوضاع و احوال شده است؛ برای مثال ورود به مسجد در وضعیت جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و چرک مکروه است.[۲۴]
اهمیت و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در حین نسلها و قرون در مسافت آفاق متفاوت، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته میباشد.»[۲۵]
در تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و احادیث بزرگان شرعی، مسجد حرمت و رده ویژه‌ای دارد. قرآن کریم برپا داشتن و نگهداری مسجد را فعالیت افرادی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از دست اندرکاران مراقبت بنای آن بوده است. مسلمان ها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را مکلف به مراقبت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، محافظت و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه تمدن اسلامی میباشد چون در حین چهارده قرن همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته میباشد.[۲۸]
معماری
مساجد در بخش ها مختلف فقیه به لحاظ معماری همانندی‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این موقتی، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن حوزه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بنابراین، معماری مساجد هر مرز و بوم گویای خصوصیت‌های معماری مستقر آن میهن شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخش ها مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای تحت را همگی دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و کلام می‌راندند. پیامبر اکرم(ص) نیز شروع رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه «منبر» برای سخنرانی فرستاده(ص) خیال و خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن مجال منبر به کار می‌رفته میباشد؛ به عنوان مثال کلینی آورده میباشد: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی رسول(ص) از منبر بالا رفت و آنگاه خدای را تشکر و ثنا بیان کرد و....»[۳۰] البته در‌این که چه کسی برای وی منبر تشکیل داد اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی‌از صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی مذکور‌اند.[۳۴]
منبر آغاز محل راهنمایی رسول اکرم(ص) برای مؤمنان و مقام تجلی کلام آفریدگار بر گویش وی بود. آنگاه حضرت، در مساجد جامع شهرهای متعدد منبر ساختند و به ندرت در قرون آجل تاکنون این سنت به همگی مساجد شهرها و روستاهای گسترش یافت. منبر در زمان تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده هست. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و پند و اعلام موضع ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کار گیری می‌شد. با سپری شد مجال، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ دین، فقها برای ذکر احکام آیین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اصلی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نماد میدهد. محراب این چنین، در آخرها سده اولیه هجری خلاقیت شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده بدون دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل فرستاده در مدینه فعالیت شد، به امداد یک قطعه سنگ نشانه می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند می باشد که کارکرد نخستین‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌مجموعه، نامهای دیگری هستند که برای این بنا به عمل می روند. در طول رسول(ص)مساجد مناره نداشتند. با گسترش دولت اسلامی و بزرگ‌خیس شدن شهرها، لازم شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و خبر رساندن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای دوراندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها صرفا تزیینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر است.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها متعدد یکسان وجود ندارد. در کشور ایران، موفق
مَسْجد جای عبادت پروردگار و خواندن نماز که ممکن است ساختمانی محدود یا این که زمین بدون سقف و دیوار باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد.
در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارااست. از مسجد غالباً برای عبادت جمعی و فعالیت‌های دینی گروهی به کار گیری میشود و مهمترین عبادتی که در آن به جا میاورند، نماز جماعت میباشد.
مسجد خلال کاربرد عبادی، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمان ها داشته که برخی از این کارکردها تا به امروز باقی مانده است. مساجد در کشور‌ایران، نقش مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش اجرا کردند.
فهرست
۱ مضمون‌‌شناسی
۲ مسجد در قرآن
۳ پیشینه مسجد در اسلام
۴ احکام و آداب مسجد
۵ اهمیت و فضیلت مسجد
۶ معماری
۶.۱ منبر
۶.۲ محراب
۶.۳ مناره
۶.۴ مقصوره
۷ کارکردها
۷.۱ کارکرد آموزشی
۷.۲ کارکرد اجتماعی
۸ نقش مسجد در انقلاب اسلامی کشور ایران و تامین مقدس
۹ جستارهای متعلق
۱۰ پانویس
۱۱ منابع
مضمون‌‌شناسی
«مسجَد» در زبان عربی به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال خشوع میباشد و مسجِد به معنای جایی میباشد که در آنجا سجده می‌نمایند.[۱] برخی معتقدند واژه مسجد از واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت دریافت مسجد النبی کوهسنگی مشهد شد‌ه‌میباشد که در متون گویش آرامی مرتبط با قرن پنجم قبل از به دنیاآمدن مسیح وجود دارد.[۲] در بعدازظهر قبل از اسلام این کلمه و واژه برای اشاره به جای جای و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند واژه و کلمه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین مضمون به عمل رفته میباشد.[۴]
دهخدا با استناد به منابع سابق و بیان مثال‌های بسیار از آنها نوشته می باشد که واژه و کلمه عربی مسجد، اصولا، به طور واژه «مَزگِت» از زبان آرامی وارد عربی و فارسی شد‌ه‌است.[۵] وی به گزارش این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» عوض شده و مسجد در عربی یعنی مکان سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ خداوند، «منزل‌ای که برای پرستش پروردگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت نماید» و نظائر آن می‌آمده میباشد.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانان و محل نماز قرائت آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانها در نماز، سجده می‌نمایند و سجده غایت خضوع در عبادت میباشد، این جای را مسجد به معنای مکان سجده نامیده‌اند. مسجد، به نظر شرعی احکامی ویژه دارااست و به لحاظ دنیوی ممکن میباشد عبارت از یک ساختمان محدود فی مابین دیوارها یا این که یک زمین فارغ از سقف و دیوار باشد.[مستلزم منبع]
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به عمل می‌رود ولی غالبا خواسته از این کلمه مسجدهای گران قدر یا این که مساجدی در شهرها هست که نماز آدینه در آن اقامه میگردد.[۷]
مسجد در قرآن
واژه و کلمه مسجد بیست و هشت توشه به صورت گردآوری و مفرد آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد در قرآن به کار رفته میباشد که در برخی از آن ها از اهمیت مسجد و نگهداری آن صحبت رفته هست؛ از جمله: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّكاةَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را تنها كسی آباد میكند كه به معبود و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارااست و زكات بدهد و از كسی جز معبود نترسد- امید است آنان هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به معبود منسوب شده میباشد.(جن/۱۸) از امام راستگو(ع) از انگیزه احترام مساجد پرسیدند، آن حضرت در جواب گفتند: «چون مساجد منزل‌های پروردگار در زمین‌اند».[۸]
در آیه ۱۲۵ سوره بقره، به مسجد مکه که به عبارتی مسجدالحرام هست، تحت عنوان مکانی برای فعالیت‌های آیینی و نیز محل گرد هم آمدن اشاره شد‌ه‌است [۹] و در آیه ۹۶ سوره آل عمران این مسجد تحت عنوان نخستین منزل‌ای که برای عبادت عموم برپا گردیده، مذکور میباشد.[۱۰]
پیشینه مسجد در اسلام
عبدالحسین زرین‌کوب:
«که ذکر کرد در اسلام، آئین را با هنر سازش وجود ندارد؟ برعکس، این هردو یکدیگر را در آغوش می کشند و آن هم در مسجد.»[۱۱]
بنابر تعالیم رسول اکرم(ص)، عبادت پروردگار و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌قدرت معبود را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شده است: «جُعِلَت لِی كُلَّ أرضٍ طَیبَةٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (همگی زمین برای اینجانب تمیز و مسجد رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد قرار داده شده است.»[۱۲]) بدین رو، مسلمانها قبل از سفر، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن مهیا بود نماز می‌خواندند و رسول(ص) هم پا عده ای انگشت‌شمار مانند امام علی (ع) نماز را به طور مخفیانه ادا می کرد.[۱۳] بنابر گزارش‌هایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۴]
مسجد قبا نخستین مسجدی هست که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، قبل از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و درین مجال به درخواست عموم مسجدی درین حوزه تشکیل داد. بعضی گفته‌اند این مسجد به سفارش عمار یاسر ایجاد شده است.[۱۵]
با مسافرت مسلمانان به مدینه، فرستاده مکانی را برای نماز جماعت و نیز گرد‌همایی مسلمانها برگزید و با ملازمت مؤمنان آن جای را به صورتی معمولی برای این کار آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا این که مسجد فرستاده اسم گرفت، به زودی رده ویژه‌ای نزد مسلمانها یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، شغل‌های جمعی و تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی تبدیل شد. تا قبل از این، پیامبر در برخی مکانهای مکه به همراه مؤمنان نماز جماعت خوانده بود اما جایی را تحت عنوان مسجد گزینش نکرده بود.[مستلزم منبع]
مسجدْ پس از مسافرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و آن گاه تحت عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به شغل رفت. ابعاد هنگامی دار‌الحکومه و مکتب ساختند، مسجد به عبادت تخصیص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن تحت عنوان مکتب نیز استعمال می شد.[۱۶]
نمایی از مسجد کوفه
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اولیه هجری، مسلمان ها شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد با الگوبرداری از نبی اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در راءس اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد مهم تخصیص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی زیرا بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محل‌های عبادت نیز به بناهایی همیشگی تبدیل شدند. از همین سر مشق در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری به کارگیری شد. مسلمانها در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خویش را در محل معابد کلیساها و قصرها سازه می‌نهادند.[۱۷]
تاسیس مساجد بعداز مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها طریق می‌یافت، ایفا می‌گرفت. در قرن اولیه قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمان ها ساخته شد.[۱۸]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته میباشد: مساجد بزرگ زیر اختیار دولت برای نمازهای آدینه و اجتماعات مهم مسلمان ها و مساجد خرد که توسط بخش‌های متعدد جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در طول اول معمول این بود که به تاسی از آداب و رسوم قبل از اسلام و نیز طرز و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا این که فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خویش را در کنار مسجد جامع برپا نمایند در حالی که عموم ساده مساجد خویش را در محله ها خویشاوندان‌ای خویش می‌ساختند. با افزایش شدید توان و گنج امپراتوری‌های اسلامی و غیروابسته شدن اقامتگاه حاکمان، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به امداد عموم و درآمدهای اوقاف تأسیس و مراقبت می‌شدند.[۱۹]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزمره و نماز آدینه بوده که مردان بیشتر در آن کمپانی می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای فی مابین آنان و مردان بود یا این که در اتاقی غیر وابسته و یا این که در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۲۰]
به منجر وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی سوا معبد برای وضو تخصیص داده می شد.[۲۱] در تاریخ شیعه همچون اهل تسنن، التفات مساجد و قدرت آنان فراز و نشیب فراوان داشته میباشد. مسجد مرقدهای شیعه ها در کربلا و نجف از جانبداری آل بویه(قرن‌های چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرن‌های دهم تا یازدهم قمری) بهره مند بوده میباشد. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرن‌های چهارم تا ششم قمری) مساجد بخش اعظمی را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز سازه کرد و در تحت تامین قرار داد. صفویه همین فعالیت را در ایران و کشورهای حاشیه دریا خلیج عجم اعمال اعطا کرد. با این موقتا، وقتی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، خیر تنها فرآیند مسجدسازی به واحد سنجش بسیاری کاهش یافت؛ بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز آدینه نیز رو به کاستی بنیان.[۲۲]
احکام و آداب مسجد
از به عبارتی زمان که مسجد در اسلام نهاد نهاده شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث بیان گشت. به ظواهر، اولیه احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مرتبط با اموری مانند عصمت و طهارت و نظافت بود. مثلا، پیشنهاد‌هایی اکید از رسول اکرم(ص) درباره اجر پاکیزه کردن مسجد و ملامت آلوده کردن آن، در مشت میباشد که راجع‌به «آداب» می‌گنجند.[۲۳] درباره فرد نمازگزار و اشیا و حالات مرتبط با وی نیز احکام شرعی خاصی اوضاع و احوال شده است؛ برای مثال ورود به مسجد در وضعیت جنابت حرام شمرده گردیده یا این که پوشیدن لباس سپید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و خرقه سیاه و چرک مکروه است.[۲۴]
اهمیت و فضیلت مسجد
عبدالحسین زرین‌کوب:
«در حین نسلها و قرون در مسافت آفاق متفاوت، هنر اسلامی ملجائی منزه‌خیس و نمایشگاهی امن‌خیس از مسجد نداشته میباشد.»[۲۵]
در تمدن اسلامی، متاثر از قرآن کریم و احادیث بزرگان شرعی، مسجد حرمت و رده ویژه‌ای دارد. قرآن کریم برپا داشتن و نگهداری مسجد را فعالیت افرادی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند.[۲۶] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانها از دست اندرکاران مراقبت بنای آن بوده است. مسلمان ها بنابر آموزه‌های اسلامی، خویش را مکلف به مراقبت و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، محافظت و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۷]
مسجد مهمترین بنای حوزه تمدن اسلامی میباشد چون در حین چهارده قرن همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته میباشد.[۲۸]
معماری
مساجد در بخش ها مختلف فقیه به لحاظ معماری همانندی‌هایی بسیار به یکدیگر دارا‌هستند؛ با این موقتی، در هر حوزه‌‌ای پذیرای مختصات معماری و هنری آن حوزه نیز گردیده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بنابراین، معماری مساجد هر مرز و بوم گویای خصوصیت‌های معماری مستقر آن میهن شد‌ه‌است.[۲۹]
مساجد در کشورها و بخش ها مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای تحت را همگی دارایند:
منبر
قبل از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه توکل می‌دادند و کلام می‌راندند. پیامبر اکرم(ص) نیز شروع رسالت به طور ایستاده و با توکل بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می خواند تا این که برای وی منبری با سه یا این که چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه «منبر» برای سخنرانی فرستاده(ص) خیال و خاطر گردیده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن مجال منبر به کار می‌رفته میباشد؛ به عنوان مثال کلینی آورده میباشد: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و...؛ روزی رسول(ص) از منبر بالا رفت و آنگاه خدای را تشکر و ثنا بیان کرد و....»[۳۰] البته در‌این که چه کسی برای وی منبر تشکیل داد اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۳۱] غلام زنی از مهاجران،[۳۲] یکی‌از صحابه[۳۳] یا این که مردی رومی مذکور‌اند.[۳۴]
منبر آغاز محل راهنمایی رسول اکرم(ص) برای مؤمنان و مقام تجلی کلام آفریدگار بر گویش وی بود. آنگاه حضرت، در مساجد جامع شهرهای متعدد منبر ساختند و به ندرت در قرون آجل تاکنون این سنت به همگی مساجد شهرها و روستاهای گسترش یافت. منبر در زمان تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده هست. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای نقص خطبه و پند و اعلام موضع ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به کار گیری می‌شد. با سپری شد مجال، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ دین، فقها برای ذکر احکام آیین و درس دادن معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای ذکر و املای روایات به کارگیری کرده‌اند.[۳۵]
محراب
نوشتار اصلی: محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار میباشد که در دیوار قبله درنظرگرفته شده میباشد و جهت مسجد الحرام را نماد میدهد. محراب این چنین، در آخرها سده اولیه هجری خلاقیت شد. قبل از آن، جهت قبله را در مساجد گشوده بدون دیوار از روش فرو کردن عمودی در ماسه یا این که چنان که در منزل فرستاده در مدینه فعالیت شد، به امداد یک قطعه سنگ نشانه می‌دادند.[۳۶]
مناره
مناره، بنا‌ای ساختمان بلند‌مانند می باشد که کارکرد نخستین‌اش اذان بیان کردن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده میباشد. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌مجموعه، نامهای دیگری هستند که برای این بنا به عمل می روند. در طول رسول(ص)مساجد مناره نداشتند. با گسترش دولت اسلامی و بزرگ‌خیس شدن شهرها، لازم شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان اعلام کردن و خبر رساندن عموم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمان ها از وسایل دیگری برای دوراندیشی از وقت نماز و شنیدن اذان منفعت می‌برند، کارکرد مناره‌ها صرفا تزیینی و تشخیص مساجد از سایر بناهای شهر است.[۳۷] تعداد مناره‌های مساجد در بخش ها متعدد یکسان وجود ندارد. در کشور ایران، موفق
خصوصیت های کالبدی در معماری مسجد