پیشگفتار
در‌حالتی که چه مقصود اساسی بنای مسجد، تشکیل داد جای خاصی برای عبادت و سر نیاز با خدا متعال هست و انگیزه نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که رده سجده و تواضع در پیشگاه آفریدگار متعال میباشد؛ ولی نباید از جنبه های دیگر مسجد غافل شوید.
با نگاهی زود گذر به تاریخ صدر اسلام و بعد، درمی یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تا به امروز تحت عنوان راءس مهمی برای انجام رسالت نبی پروردگار(ص)، مسجد النبی کوهسنگی مشهد منشأ تحولات و سرویس ها، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می رفته میباشد. فعلا نیز مساجد در زمینه های متعدد دارنده فعالیتهای بزرگ میباشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیش تری بهره مند باشد مطلقاً از جذابیت و اقبال بیش تری منتفع گردیده و مورد استقبال تبارک تری از سوی کلیه قشرها جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجة آن ارتقا اعتقادات مذهبی و آیین باوری در سطح جامعه میباشد.
گرچه پرداختن به آحاد کارکردهای مسجد از صدر اسلام تا به امروز در این نوشتار نمی گنجد؛ البته معرفی برخی از کارکردهایی که هم موقتی در بسیاری از مساجد قابل انجام است، خالی از سود نخواهد بود:
1. آموزشی
روزگاری مسجد، یگانه مقر اساسی آموزشی در کشورهای اسلامی بوده میباشد. متأسفانه آیتم فراگیری در مساجد نادر رنگ گردیده آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد و مطلوب میباشد با برنامه ریزی و متناسب با تجهیزات جانور و استفاده از کارشناسان، اپلیکیشن هایی از قبیل: یادگرفتن احکام و قرآن، مخصوصا برای بانوان و نوجوان ها و جواب به سؤالات و... برگزار خواهد شد.
منزلت جلسات علمی و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم(ص) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنانکه در داستان میباشد که روزی رسول پروردگار(ص) به مسجد وارد شدند. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در هم اکنون تعلیم و فراگرفتن علم بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز باایمان سرگرم. رسول(ص) فرمود: هر دو گروه به سوی خیر و خوبی قدم برمی دارند؛رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد تیم ای پروردگار را میخوانند و گروهی نیز آموزش می بینند و نادانان را یاد دادن می‌دهند؛ البته این شرکت (یاد دادن و تعلم) کار برتری ایفا می دهد. اینجانب نیز به خواسته یادگرفتن دادن عموم مبعوث گردیده ام. سپس نبی(ص) بین گروهی که درگیر یادگرفتن بودند، جلسه.[1]
اما توجه بدین نکته لازم می باشد که در مسجد هر آموزشی سفارش نمی‌شود؛شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد چنانکه امام کاظم(ع) می فرماید: فرستاده خدا(ص) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی گوشه و کنار مردی رینگ زده اند، پرسیدند: این مرد چه کسی است؟ گفتند: علامه میباشد. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه ترین عموم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آن ها، مجال جاهلیت و اشعار عربی. فرستاده(ص) فرمود: «ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ 9 إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ؛[2] این دانشی است که کسی که نداند، زیانی برایش ندارد و هر کس فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس فرستاده معبود (ص) فرمود: همانا دانش سه چیز میباشد: آیة محکمه (اصول اعتقادی)، فریضة عادله (دانش خلق) و سنت قائمه (مسائل شرعی و دیگر علم ها موردنیاز جامعه)، غیر از اینها وقار است.» یعنی فراگرفتنش بهتر است؛ ولی درصورتی که کسی نداند عیبی بر وی وجود ندارد.
2. فرهنگی
پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی میان دیگر نقشها و کارکردهای مسجد، دارنده بیش ترین اهمیت میباشد. پیامبر اسلام(ص) گوشه و کنار مسجد را کاملاً فرهنگی می دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازة وی بعضی مسابقات برگزار می شد و حضرت علاوه بر ابراز خرسندی از این عمل، با صبر و بردباری کامل از اینگونه مسایلی استقبال می کردند.[3] گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی پیشرفته هست؛ اما نباید از این کارکرد اساسی مسجد و بارور نمودن فرهنگی آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... مثلا نرم افزار هایی میباشند که می توان با هواخواهی مسئولین حیطه به اعمال درآورد. همینطور حضور امام جماعت مدتی گذشته و بعداز نماز در مسجد برای سوال و جواب، مشورت کردن و... قوانینی ویژه جهت رشد فرهنگی عموم را به وجود می آورد.
3. تبلیغی
هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت فقهی عموم و آشنا کردن آنها برای ادای وظایف شرعی و اسلامی می باشد. با برگشت به سیرة تبلیغی فرستاده خداوند(ص) مشخص می گردد که وی سه نوع مرکز تبلیغی داشته اند:
الف. مراکز تبلیغاتی موقت:
این مرکزها مرتبط با فرصت یا این که مکانهایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانة بعضی اصحاب برای اقامة نماز و تبلیغ آئین به کارگیری می نمود.
ب. مرکز ها تبلیغاتی سیار:
حیث به پراکندگی قبایل عرب، حضرت بدون چاره بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از مجاورت، پیام خود را به عموم آن مناطق برسانند. هم فعلا برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روضه خوان محرومند و مطلوب می باشد که روحانیونِ در حدود این بخش ها با هماهنگی بعضی اداره ها یا این که اشخاص متدین، وسیلة نقلیه ای تهیه و به‌این مناطق طغیان کنند.
ج. مرکز ها تبلیغی اصلی و اثبات:
شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی بازی نقش نکرده باشد؛ از فرصت فرستاده پروردگار(ص) تا به امروز اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم‌ترین نرم‌افزار های مساجد بوده و میباشد.
اما می بایست دقت داشت که در طول کنونی وعظ و سخنرانیهای وقت گیر ضمن اینکه موجب خروج بخش اعظمی اشخاص از مسجد میشود، سود ای به‌دنبال نخواهد داشت، از اینرو به لحاظ می رسد می بایست سخنرانیها مخصوصاً سخنرانیهای هفتگی و دائمی بسیار کوتاه و حتی المقدور به طور سوال و جواب صورت پذیرد.
در سیرة فرستاده اسلام(ص) میبینیم که آن حضرت برای دوری از خستگی شنوندگان فقط بعضی از روزها موعظه می فرمود؛ عبدالله بن مسعود می گوید: «کَانَ النَّبِیُّ9 یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَةِ فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَةَ السَّامَةِ عَلَیْنَا[4]؛ پیامبر پروردگار(ص) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از ایام ما‌را موعظه می فرمودند.»
همینطور آن حضرت دیگر افراد را نیز به آسوده خریداری کردن در تبلیغ پیشنهاد می نمودند: «یَسِّرُوا وَ لاَ تُعَسِّرُوا وَ بَشِّرُوا وَ لاَ تُنَفِّرُوا؛[5] وا رفته بگیرید، سختگیر مباشید، بشارت بدهید و عموم را گریزان نسازید.»
تردیدی وجود ندارد که کار تبلیغی در مسجد سرشار از مایه های معنوی و روحانی است. آموزه های الهی افرادی را که اندک آیتم ای برای هدایت دارا هستند، شیفته و شیدای اسلام می کند. تحت عنوان مثال: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار برنده اوائل انقلاب است، جوان ها اکثری را از روش مسجد، جذب حوزة علمیه کرده است که بخش اعظمی از آنان تحت عنوان امام آدینه، مدیریت فرهنگی و حوزوی و... مشغول عمل میباشند که همگی مرهون جذب جوان ها به مسجد میباشد.
در اینجا مایحتاج می باشد به یک موضوع بسیار اساسی در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق می باشد.
در طول تاریخ کلاسهای ویژة اخلاق و رفتار [شخصی، اجتماعی، خانواده و...] در زمان ها تعطیل و فراغت همگانی به وسیله علمای گذشته در مساجد برگزار می شده است. موقتا نیز اینگونه طرحی در برخی شهرهای والا همانند: قم، اصفهان و مشهد، به وسیله علما و در برخی شهرهای خرد خیس با استعمال از اساتید وروحانیون زبده و متخلّق به خلق که گرایش همگانی عموم به آنان بیش خیس می باشد برگزار و گزینه استقبال قرار گرفته است. مطلوب میباشد اینگونه طرحی متناسب با استقبال عموم در ضمن نرم افزار های مسجد، هفته ای یا این که ماهی یکبار جاری ساختن پذیرد. همینطور ذکر روایات و نکات اخلاقی «یک دقیقه ای» از ائمه هدی7 و زندگانی بزرگان آئین، میان دو نماز مغرب و عشا بسیار موثر و دیدنی میباشد.
4. اجتماعی
شالوده آئین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا بشر را از معاش شخصی و عزلت برهاند. به همین جهت میبینیم اسلام عزلت و تنهایی یار با سر و نیاز اعتکاف را نیز فی مابین توده، آن هم در مسجد جامع آیتم توصیه قرار می دهد.
اساساً یک کدام از علل تأکیدات رسول اسلام(ص) و ائمه معصومین: بر حضور در نماز جماعت به طور صفوف فشرده و دارای انسجام، ایجاد کرد روحیة تعاون فی مابین نمازگزاران و ارتقاء بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار اعمال اعمال عبادی آنها میباشد. و این حضور قادر است از داد و فریاد و عنان گسیختگی که جامعه به گذر زمانِ زمان در گیر آن میگردد، غربت نماید و تشکیل این اجتماعات در جای مقدس مسجد، منجر میشود تا مؤمنین پایین اعتنا و ارشادوراهنمایی عالمان و مبلغان شرعی قرار گیرند.[6]
از سوی دیگر، با اکران همبستگی و پیوستگی مسلمان‌ها در مسجد، همدلی و همراهی آنان کلیه روزه اعلام میگردد. همینطور مسجد دلیل مهمی برای شناخت با مؤمنین و اطلاع از اینک یکدیگر و امداد در وقت نیاز و دعا در وقت دغدغه یکدیگر است. همینطور مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در شیوه معبود و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز جنگ با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و تجهیزات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار می رفته و می رود. امام رضا(ع) می فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیا این کهً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛[7] [نماز] جماعت بدان جهت مقرر گردیده‌است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همه ظواهر، آشکار و مشهود باشند؛ چون در آشکار کردن این کارها، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر جانور است. همینطور [به خیال و خاطر آن می بایست احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر جاری ساختن آن مراقبت نمایند] تا منافق و سست آیین نیز آنچه را [به لهجه] بدان اقرار نموده است، به مکان آورد و اسلام و حفظ بر آن را اظهار نماید. و برای آنکه مدرک دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، جایز و ممکن باشد. همینطور استعانت در نیکوکاری و زهدو تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می شود].»
براین اساس با تمرکز به این سخن گهربار، کارهایی مانند توده امداد برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای سرویس ها درمانی، اقدامات برای تسهیل وصلت جوان ها، طرح ریزی برای عیادت و طغیان از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، تمامی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» می باشد.
5. سیاسی
یکی‌از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی میباشد که از مجال نبی معبود(ص) بر آن تأکید گردیده و موقتی نیز التفات آن تماما معلوم است. بر همین اساس، آن حضرت بعداز بنیانگذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی همگانی و محل تجمع مسلمان‌ها برای ادای فرایض فقهی بود، تحت عنوان مقر حکومت و بنیان سیاسی اسلام برگزید. در بعدازظهر های آن‌گاه نیز بیش خیس کارها سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با او، برکنار و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد شکل می گرفت.
در حین انقلاب اسلامی کشور‌ایران بعد از پایه اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارزترین قسمت فعالیت مساجد در محور سیاست بوده هست؛ به دلیل آن که مساجد در دانایی و بیداری توده ها در زمان گذشته و بعداز انقلاب نقش مؤثری داشته اند و در حال حاضر نیز استعمارگران دنیا از مسجد بیش تر از هر بنیان انقلابی می ترسند.
حضرت امام خمینی ; در تبیین بعد سیاسی مسجد میفرمایند: «ولی راجع‌به اسلام، استارت کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی می باشد که می‌گوید: ملایم، به‌تدریج. لابد پیش میایند، یک مکتبی میباشد که مرتبط با دعا و بیان و یک روابطی مابین عموم و مابین سازنده و سیاست، کاری به آن ندارد، اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خویش روحانیت هم به خورد آن ها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد و باور را پیدا کردند.... که روضه خوان مسجد برود و نماز بخواند و پهنا میکنم از این صنف امور؛ درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به عموم نشانه دهد. آنهادیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه میخواهند نماز بخوانند.»[8]
6. جهادی
رسیدگی کتاب ها تاریخی به نه روشنگر آن هست که از اولِ اسلام تمامی فعالیتها برای مثال: جمع، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام حس خطر و بیم از تعدی معاند، در مسجد شکل می پذیرفته میباشد. مسجد خیر فقط محل اعزام نیروها و طرح نقشه های جنگی بوده، بلکه نبی پروردگار(ص) دستور می دادند در شکل وجود مسجد، خیمه فرماندهی او را در کنار آن نصب نمایند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال امر کرد تا خیمة او‌را در کنار مسجد کوچکی مجاورت آن محل نصب نمایند؛ اما وقتی که آن چادر آیتم شناسایی و مقصود تیر معاند قرار گرفت، حضرت فرمودند تا چادر را به کنار «مسجد فضیخ» منتقل کنند تا از تیررس معاند دور باشد.[9]
آنچه در طی مبارزات و فعالیتهای انقلابی در بعد از ظهر حاضر و در روزگار قبل، حین و پس از انقلاب اسلامی ایران پر‌نور گشت، آن است که مساجد صرفا جایگاهی هستند که در جوّی پر از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خویش مکان داده و از این‌شیوه، در جهت بیداری و درایت بخشی به گروههای گوناگون مردمی، رسالت خود را عینیت بخشیده میباشد. به همین عامل میباشد که معاندان از مساجد تحت عنوان مرکزها نیرومند مدد انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در ترس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج هجوم ها خویش قرار داده اند و هم فعلا نیز معاندان داخلی و فرنگی در صدد به دور کردن عموم به خصوص جوان ها از مساجد میباشند.
بت شکن زمان، امام خمینی ; با ادراک این آلرژی معاندان، بارها خطر طلاق انقلاب از مساجد را آیتم تأکید قرار داده و فرموده اند: «در شرایطی که این مسجد و مرکز ستاد اسلام توانا باشد، واهمه از فانتومها نداشته باشید! واهمه از ایالات متحده و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز می بایست واهمه داشته باشید که شما پشت فرمایید به اسلام، پشت فرمایید به مسجد.»[10]
7. رسانه ای
یکی نیازهای اساسی انسان، وسایل ارتباطی است تا انسانها را از خبرها اصلی باخبر ساخته و آنها را در رویدادها به کمک یکدیگر طلبیده و از حملة معاندان دوراندیشی داده، آنها را آمادة پناه کند. آیین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به اسم «مسجد» را تحت عنوان مقر ارتباطی بسیار اصلی در افزایش پیوندهای انسانی و توسعة فرهنگی اسلام معرفی نموده است. به همین دلیل کارکرد رسانة رابطه جمعی با همة تحولات تکنیکی، زمانی قرین موفقیت قلمداد می شود که بتواند عمیق ترین رابطه و لینک را با مخاطب برقرار سازد که‌این خصوصیت تنها در مسجد یافت میگردد.
هر چند ممکن می باشد اینگونه تلقی گردد که با وجود وسایل رابطه جمعی پیشرفتة مدرن، این نقش مساجد، عنایت گذشته خویش را از دست داده هست؛ البته پیشرفت مساجد در کلیه نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمان ها دارد، منجر گردیده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خویش را در‌این کارکرد جاری ساختن کنند.
در اینجا مطلوب می باشد به برخی ویژگیهای خاص رسانه ای مسجد اشاره میگردد:
1. پیام مسجد، عمومی بوده و خبرها محرمانه و محرمانه ندارد؛ به مغایر بعضی رسانه ها.
2. مسجد، پیام منفی ندارد؛ به مغایر برخی رسانه ها که پیام منفی هم دارند.
3. پیام مسجد، موجب نفوذ در فوءاد و اذهان مخاطبین میشود؛ به مغایر خبرها تنی چند از رسانه ها.
4. پیام مسجد، می تواند انقلاب ساز باشد؛ البته اخبار بعضا رسانه ها انقلاب سوز.
5. خبرها رسانه ها در روز آن‌گاه و یا این که حتی چندین ساعت بعد کهنه می شود؛ به مغایر پیامهای مسجد.
6. در رسانة مسجد، حق اولویت با پیام دینی و زیر تأثیر احکام آیین می باشد؛ البته در اکثر رسانه ها حق تقدم با مسائل اقتصادی و سیاسی است.
شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی اجرای نقش نکرده باشد؛ از زمان پیامبر آفریدگار(ص) تا به امروز اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم ترین نرم‌افزار های مساجد بوده و است.
7. پیام مسجد، موعظه و هدایت میباشد؛ به بر خلاف خبرها برخی رسانه ها که تنها آگهی می باشد و احیاناً همپا با تخریب و گمراهی.
8. پیام دهنده در مسجد (امام) می بایست عادل و فقید باشد؛ به خلاف پیام دهنده در برخی از رسانه ها که شرط خاصی نداشته و کسی که میتواند در جایگاه پیام دهنده باشد.
9. پیام دهندة مسجد، مخاطب را می شناسد و طبق گنجایش وی پیام میدهد؛ اما رسانه ها عمدتاً به هر گیرنده ای پیام می‌دهند.
10. پیام مسجد ادب قسمت میباشد؛ به مغایر عمده رسانه ها.
11. در حین تاریخ مساجد واقعی (خیر مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خویش را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ اما رسانه ها معاویه را امیر و حضرت علی(ع) را کافر و امام حسین(ع) را فرنگی معرفی کردند.
8. روحی، خل وچل
اضطراب و نگرانی یک کدام از گران قدر ترین ایرادات معاش بشر و ادب یکی گمشده های اساسی انسان میباشد که همواره در جستجوی آن بوده و می باشد و از استارت معاش برای یافتن آن تلاش نموده است.
قرآن کریم ومهربان با پاراگراف ای کوتاه و پرمغز، مطمئن ترین و مجاورت ترین طرز را چهت نیل به وقار آرم داده و می فرماید: «اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُاینترنتُ»؛[11] «بدانید که با خاطر خدا دلها آهسته می گیرد.» همینطور می‌فرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُاینترنتِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا ایمَانًا مَعَ ایمَانِهِمْ»؛[12] «وی کسی می باشد که متانت را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»
امام درستگو(ع) به مسلمان‌ها پیشنهاد می نمایند که به هنگام رویارویی با ایرادات و اندوههای مادی، به نماز و مسجد حفاظت ببرند؛ چنانکه میفرمایند: «مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»؛[13] هنگامی که اندوهی از اندوههای فقید یکی‌از شما‌را فرا گرفت، چه می شود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خداوند را بخواند [و دعا نماید]؛ مگر نشنیده ای که خدا می فرماید: و با حوصله و نماز کمک جویید.»
شناخت با کارکردهای مسجد به ما یاری می نماید تا با منفعت گیری از نادر ترین تجهیزات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوان ها به کار گیری نموده و آن گاه از آفریدگار منان بخواهیم در سخن، فعالیت و شغل ما برکتی قرار دهد تادر نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنانکه بسیاری از مبلغین گرامی با برگزاری جلسات هفتگی برای جوان ها سبب گردیده اند عدة متعددی از جوان ها جذب حوزه شوند یا این که جزء جوان ها بسیار بهتر و مورد تأیید در آن حوزه گردند.
بیان این نکته ضروری می باشد که تأثیر فعالیتهای فرهنگی دینی معمولاً دراز برهه زمانی می باشد و نباید انتظار داشت اثر ها یک نرم افزار در مدتی کوتاه ظواهر گردد؛ به عنوان مثال می بینیم همت عموم به رهبری امام خمینی ;، برای برپایی انقلاب بعد از سالهای متمادی بهره داد و نظام اسلامی به ثمر گرد هم آیی.
پیشگفتار
در‌حالتی که چه مقصود اساسی بنای مسجد، تشکیل داد جای خاصی برای عبادت و سر نیاز با خدا متعال هست و انگیزه نامگذاری آن به مسجد، از آن روست که رده سجده و تواضع در پیشگاه آفریدگار متعال میباشد؛ ولی نباید از جنبه های دیگر مسجد غافل شوید.
با نگاهی زود گذر به تاریخ صدر اسلام و بعد، درمی یابیم که مسجد از آغاز پیدایش تا به امروز تحت عنوان راءس مهمی برای انجام رسالت نبی پروردگار(ص)، مسجد النبی کوهسنگی مشهد منشأ تحولات و سرویس ها، و پایگاهی برای ابلاغ پیامهای الهی به شمار می رفته میباشد. فعلا نیز مساجد در زمینه های متعدد دارنده فعالیتهای بزرگ میباشد و هر قدر این فعالیتها و کارکردها از تنوع بیش تری بهره مند باشد مطلقاً از جذابیت و اقبال بیش تری منتفع گردیده و مورد استقبال تبارک تری از سوی کلیه قشرها جامعه، به ویژه قشر جوان قرار خواهد گرفت که نتیجة آن ارتقا اعتقادات مذهبی و آیین باوری در سطح جامعه میباشد.
گرچه پرداختن به آحاد کارکردهای مسجد از صدر اسلام تا به امروز در این نوشتار نمی گنجد؛ البته معرفی برخی از کارکردهایی که هم موقتی در بسیاری از مساجد قابل انجام است، خالی از سود نخواهد بود:
1. آموزشی
روزگاری مسجد، یگانه مقر اساسی آموزشی در کشورهای اسلامی بوده میباشد. متأسفانه آیتم فراگیری در مساجد نادر رنگ گردیده آدرس مسجد النبی کوهسنگی مشهد و مطلوب میباشد با برنامه ریزی و متناسب با تجهیزات جانور و استفاده از کارشناسان، اپلیکیشن هایی از قبیل: یادگرفتن احکام و قرآن، مخصوصا برای بانوان و نوجوان ها و جواب به سؤالات و... برگزار خواهد شد.
منزلت جلسات علمی و آموزشی در مسجد از نگاه پیامبر اکرم(ص) به مراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا است؛ چنانکه در داستان میباشد که روزی رسول پروردگار(ص) به مسجد وارد شدند. در مسجد، دو مجلس جداگانه برپا بود. گروهی در هم اکنون تعلیم و فراگرفتن علم بودند و جمعی نیز به دعا و راز و نیاز باایمان سرگرم. رسول(ص) فرمود: هر دو گروه به سوی خیر و خوبی قدم برمی دارند؛رزرو مسجد النبی کوهسنگی مشهد تیم ای پروردگار را میخوانند و گروهی نیز آموزش می بینند و نادانان را یاد دادن می‌دهند؛ البته این شرکت (یاد دادن و تعلم) کار برتری ایفا می دهد. اینجانب نیز به خواسته یادگرفتن دادن عموم مبعوث گردیده ام. سپس نبی(ص) بین گروهی که درگیر یادگرفتن بودند، جلسه.[1]
اما توجه بدین نکته لازم می باشد که در مسجد هر آموزشی سفارش نمی‌شود؛شماره تلفن مسجد النبی کوهسنگی مشهد چنانکه امام کاظم(ع) می فرماید: فرستاده خدا(ص) وارد مسجد شدند و متوجه گردیدند که گروهی گوشه و کنار مردی رینگ زده اند، پرسیدند: این مرد چه کسی است؟ گفتند: علامه میباشد. فرمود: علامه چیست؟ گفتند: آگاه ترین عموم نسبت به اصل و نژاد عرب، سرگذشت آن ها، مجال جاهلیت و اشعار عربی. فرستاده(ص) فرمود: «ذَاکَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ 9 إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ؛[2] این دانشی است که کسی که نداند، زیانی برایش ندارد و هر کس فراگیرد، نفعی برایش نبخشد، سپس فرستاده معبود (ص) فرمود: همانا دانش سه چیز میباشد: آیة محکمه (اصول اعتقادی)، فریضة عادله (دانش خلق) و سنت قائمه (مسائل شرعی و دیگر علم ها موردنیاز جامعه)، غیر از اینها وقار است.» یعنی فراگرفتنش بهتر است؛ ولی درصورتی که کسی نداند عیبی بر وی وجود ندارد.
2. فرهنگی
پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی میان دیگر نقشها و کارکردهای مسجد، دارنده بیش ترین اهمیت میباشد. پیامبر اسلام(ص) گوشه و کنار مسجد را کاملاً فرهنگی می دانستند، تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازة وی بعضی مسابقات برگزار می شد و حضرت علاوه بر ابراز خرسندی از این عمل، با صبر و بردباری کامل از اینگونه مسایلی استقبال می کردند.[3] گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی پیشرفته هست؛ اما نباید از این کارکرد اساسی مسجد و بارور نمودن فرهنگی آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن، مسابقات، کتابخوانی و... مثلا نرم افزار هایی میباشند که می توان با هواخواهی مسئولین حیطه به اعمال درآورد. همینطور حضور امام جماعت مدتی گذشته و بعداز نماز در مسجد برای سوال و جواب، مشورت کردن و... قوانینی ویژه جهت رشد فرهنگی عموم را به وجود می آورد.
3. تبلیغی
هدف از تبلیغ، رشد و افزایش معرفت فقهی عموم و آشنا کردن آنها برای ادای وظایف شرعی و اسلامی می باشد. با برگشت به سیرة تبلیغی فرستاده خداوند(ص) مشخص می گردد که وی سه نوع مرکز تبلیغی داشته اند:
الف. مراکز تبلیغاتی موقت:
این مرکزها مرتبط با فرصت یا این که مکانهایی است که مسجدی وجود نداشت و حضرت از خانة بعضی اصحاب برای اقامة نماز و تبلیغ آئین به کارگیری می نمود.
ب. مرکز ها تبلیغاتی سیار:
حیث به پراکندگی قبایل عرب، حضرت بدون چاره بودند شخصاً به اماکن مختلف سفر کرده و از مجاورت، پیام خود را به عموم آن مناطق برسانند. هم فعلا برخی از روستاها و نیز قبایل عشایری کشورمان از نعمت روضه خوان محرومند و مطلوب می باشد که روحانیونِ در حدود این بخش ها با هماهنگی بعضی اداره ها یا این که اشخاص متدین، وسیلة نقلیه ای تهیه و به‌این مناطق طغیان کنند.
ج. مرکز ها تبلیغی اصلی و اثبات:
شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی بازی نقش نکرده باشد؛ از فرصت فرستاده پروردگار(ص) تا به امروز اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم‌ترین نرم‌افزار های مساجد بوده و میباشد.
اما می بایست دقت داشت که در طول کنونی وعظ و سخنرانیهای وقت گیر ضمن اینکه موجب خروج بخش اعظمی اشخاص از مسجد میشود، سود ای به‌دنبال نخواهد داشت، از اینرو به لحاظ می رسد می بایست سخنرانیها مخصوصاً سخنرانیهای هفتگی و دائمی بسیار کوتاه و حتی المقدور به طور سوال و جواب صورت پذیرد.
در سیرة فرستاده اسلام(ص) میبینیم که آن حضرت برای دوری از خستگی شنوندگان فقط بعضی از روزها موعظه می فرمود؛ عبدالله بن مسعود می گوید: «کَانَ النَّبِیُّ9 یَتَخَوَّلُنَا بِالْمَوْعِظَةِ فِی الْاَیَّامِ کِرَاهَةَ السَّامَةِ عَلَیْنَا[4]؛ پیامبر پروردگار(ص) از آن رو که مبادا ما (شنوندگان) خسته و ملول شویم، برخی از ایام ما‌را موعظه می فرمودند.»
همینطور آن حضرت دیگر افراد را نیز به آسوده خریداری کردن در تبلیغ پیشنهاد می نمودند: «یَسِّرُوا وَ لاَ تُعَسِّرُوا وَ بَشِّرُوا وَ لاَ تُنَفِّرُوا؛[5] وا رفته بگیرید، سختگیر مباشید، بشارت بدهید و عموم را گریزان نسازید.»
تردیدی وجود ندارد که کار تبلیغی در مسجد سرشار از مایه های معنوی و روحانی است. آموزه های الهی افرادی را که اندک آیتم ای برای هدایت دارا هستند، شیفته و شیدای اسلام می کند. تحت عنوان مثال: یکی از دوستان که جزء مبلغین بسیار برنده اوائل انقلاب است، جوان ها اکثری را از روش مسجد، جذب حوزة علمیه کرده است که بخش اعظمی از آنان تحت عنوان امام آدینه، مدیریت فرهنگی و حوزوی و... مشغول عمل میباشند که همگی مرهون جذب جوان ها به مسجد میباشد.
در اینجا مایحتاج می باشد به یک موضوع بسیار اساسی در تبلیغات مسجد اشاره کنیم و آن تبلیغ مکارم اخلاق می باشد.
در طول تاریخ کلاسهای ویژة اخلاق و رفتار [شخصی، اجتماعی، خانواده و...] در زمان ها تعطیل و فراغت همگانی به وسیله علمای گذشته در مساجد برگزار می شده است. موقتا نیز اینگونه طرحی در برخی شهرهای والا همانند: قم، اصفهان و مشهد، به وسیله علما و در برخی شهرهای خرد خیس با استعمال از اساتید وروحانیون زبده و متخلّق به خلق که گرایش همگانی عموم به آنان بیش خیس می باشد برگزار و گزینه استقبال قرار گرفته است. مطلوب میباشد اینگونه طرحی متناسب با استقبال عموم در ضمن نرم افزار های مسجد، هفته ای یا این که ماهی یکبار جاری ساختن پذیرد. همینطور ذکر روایات و نکات اخلاقی «یک دقیقه ای» از ائمه هدی7 و زندگانی بزرگان آئین، میان دو نماز مغرب و عشا بسیار موثر و دیدنی میباشد.
4. اجتماعی
شالوده آئین اسلام بر اجتماعی بودن قرار گرفته است تا بشر را از معاش شخصی و عزلت برهاند. به همین جهت میبینیم اسلام عزلت و تنهایی یار با سر و نیاز اعتکاف را نیز فی مابین توده، آن هم در مسجد جامع آیتم توصیه قرار می دهد.
اساساً یک کدام از علل تأکیدات رسول اسلام(ص) و ائمه معصومین: بر حضور در نماز جماعت به طور صفوف فشرده و دارای انسجام، ایجاد کرد روحیة تعاون فی مابین نمازگزاران و ارتقاء بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار اعمال اعمال عبادی آنها میباشد. و این حضور قادر است از داد و فریاد و عنان گسیختگی که جامعه به گذر زمانِ زمان در گیر آن میگردد، غربت نماید و تشکیل این اجتماعات در جای مقدس مسجد، منجر میشود تا مؤمنین پایین اعتنا و ارشادوراهنمایی عالمان و مبلغان شرعی قرار گیرند.[6]
از سوی دیگر، با اکران همبستگی و پیوستگی مسلمان‌ها در مسجد، همدلی و همراهی آنان کلیه روزه اعلام میگردد. همینطور مسجد دلیل مهمی برای شناخت با مؤمنین و اطلاع از اینک یکدیگر و امداد در وقت نیاز و دعا در وقت دغدغه یکدیگر است. همینطور مسجد پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در شیوه معبود و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز جنگ با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و تجهیزات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار می رفته و می رود. امام رضا(ع) می فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیا این کهً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛[7] [نماز] جماعت بدان جهت مقرر گردیده‌است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همه ظواهر، آشکار و مشهود باشند؛ چون در آشکار کردن این کارها، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر جانور است. همینطور [به خیال و خاطر آن می بایست احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر جاری ساختن آن مراقبت نمایند] تا منافق و سست آیین نیز آنچه را [به لهجه] بدان اقرار نموده است، به مکان آورد و اسلام و حفظ بر آن را اظهار نماید. و برای آنکه مدرک دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، جایز و ممکن باشد. همینطور استعانت در نیکوکاری و زهدو تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل [با حضور در نماز جماعت محقق می شود].»
براین اساس با تمرکز به این سخن گهربار، کارهایی مانند توده امداد برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای سرویس ها درمانی، اقدامات برای تسهیل وصلت جوان ها، طرح ریزی برای عیادت و طغیان از بیماران مخصوصاً بیماران اهل مسجد و اموری از این قبیل، تمامی از مصادیق تعاون بر «برّ و تقوا» می باشد.
5. سیاسی
یکی‌از کارکردهای مهم مسجد، کارکرد سیاسی میباشد که از مجال نبی معبود(ص) بر آن تأکید گردیده و موقتی نیز التفات آن تماما معلوم است. بر همین اساس، آن حضرت بعداز بنیانگذاری نظام اسلامی، مسجد را که مرکزی همگانی و محل تجمع مسلمان‌ها برای ادای فرایض فقهی بود، تحت عنوان مقر حکومت و بنیان سیاسی اسلام برگزید. در بعدازظهر های آن‌گاه نیز بیش خیس کارها سیاسی آن روز مانند معرفی خلیفه، مراسم بیعت با او، برکنار و نصب استانداران و کارگزاران و... در مسجد شکل می گرفت.
در حین انقلاب اسلامی کشور‌ایران بعد از پایه اعتقادی و عبادی، پررنگ ترین، فعال ترین و بارزترین قسمت فعالیت مساجد در محور سیاست بوده هست؛ به دلیل آن که مساجد در دانایی و بیداری توده ها در زمان گذشته و بعداز انقلاب نقش مؤثری داشته اند و در حال حاضر نیز استعمارگران دنیا از مسجد بیش تر از هر بنیان انقلابی می ترسند.
حضرت امام خمینی ; در تبیین بعد سیاسی مسجد میفرمایند: «ولی راجع‌به اسلام، استارت کردند تبلیغات کردن به اینکه اسلام یک مکتبی می باشد که می‌گوید: ملایم، به‌تدریج. لابد پیش میایند، یک مکتبی میباشد که مرتبط با دعا و بیان و یک روابطی مابین عموم و مابین سازنده و سیاست، کاری به آن ندارد، اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد، این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه خویش روحانیت هم به خورد آن ها هم دادند که بسیاری از آنها هم همین اعتقاد و باور را پیدا کردند.... که روضه خوان مسجد برود و نماز بخواند و پهنا میکنم از این صنف امور؛ درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به عموم نشانه دهد. آنهادیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آنها ضرر ندارد، هرچه میخواهند نماز بخوانند.»[8]
6. جهادی
رسیدگی کتاب ها تاریخی به نه روشنگر آن هست که از اولِ اسلام تمامی فعالیتها برای مثال: جمع، تجهیز، سامان دهی و تجمع نیرو به هنگام حس خطر و بیم از تعدی معاند، در مسجد شکل می پذیرفته میباشد. مسجد خیر فقط محل اعزام نیروها و طرح نقشه های جنگی بوده، بلکه نبی پروردگار(ص) دستور می دادند در شکل وجود مسجد، خیمه فرماندهی او را در کنار آن نصب نمایند؛ به طوری که در جنگ با «بنی نضیر» به بلال امر کرد تا خیمة او‌را در کنار مسجد کوچکی مجاورت آن محل نصب نمایند؛ اما وقتی که آن چادر آیتم شناسایی و مقصود تیر معاند قرار گرفت، حضرت فرمودند تا چادر را به کنار «مسجد فضیخ» منتقل کنند تا از تیررس معاند دور باشد.[9]
آنچه در طی مبارزات و فعالیتهای انقلابی در بعد از ظهر حاضر و در روزگار قبل، حین و پس از انقلاب اسلامی ایران پر‌نور گشت، آن است که مساجد صرفا جایگاهی هستند که در جوّی پر از وحدت، اخوّت و معنویت، نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خویش مکان داده و از این‌شیوه، در جهت بیداری و درایت بخشی به گروههای گوناگون مردمی، رسالت خود را عینیت بخشیده میباشد. به همین عامل میباشد که معاندان از مساجد تحت عنوان مرکزها نیرومند مدد انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی، در ترس و وحشت بوده و بارها مساجد را آماج هجوم ها خویش قرار داده اند و هم فعلا نیز معاندان داخلی و فرنگی در صدد به دور کردن عموم به خصوص جوان ها از مساجد میباشند.
بت شکن زمان، امام خمینی ; با ادراک این آلرژی معاندان، بارها خطر طلاق انقلاب از مساجد را آیتم تأکید قرار داده و فرموده اند: «در شرایطی که این مسجد و مرکز ستاد اسلام توانا باشد، واهمه از فانتومها نداشته باشید! واهمه از ایالات متحده و شوروی و اینها نداشته باشید! آن روز می بایست واهمه داشته باشید که شما پشت فرمایید به اسلام، پشت فرمایید به مسجد.»[10]
7. رسانه ای
یکی نیازهای اساسی انسان، وسایل ارتباطی است تا انسانها را از خبرها اصلی باخبر ساخته و آنها را در رویدادها به کمک یکدیگر طلبیده و از حملة معاندان دوراندیشی داده، آنها را آمادة پناه کند. آیین مبین اسلام از 1400 سال پیش این نیاز را در نظر گرفته و مکانی به اسم «مسجد» را تحت عنوان مقر ارتباطی بسیار اصلی در افزایش پیوندهای انسانی و توسعة فرهنگی اسلام معرفی نموده است. به همین دلیل کارکرد رسانة رابطه جمعی با همة تحولات تکنیکی، زمانی قرین موفقیت قلمداد می شود که بتواند عمیق ترین رابطه و لینک را با مخاطب برقرار سازد که‌این خصوصیت تنها در مسجد یافت میگردد.
هر چند ممکن می باشد اینگونه تلقی گردد که با وجود وسایل رابطه جمعی پیشرفتة مدرن، این نقش مساجد، عنایت گذشته خویش را از دست داده هست؛ البته پیشرفت مساجد در کلیه نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر، حرمت، قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمان ها دارد، منجر گردیده است تا مساجد نقش مهم و غیر قابل انکار خویش را در‌این کارکرد جاری ساختن کنند.
در اینجا مطلوب می باشد به برخی ویژگیهای خاص رسانه ای مسجد اشاره میگردد:
1. پیام مسجد، عمومی بوده و خبرها محرمانه و محرمانه ندارد؛ به مغایر بعضی رسانه ها.
2. مسجد، پیام منفی ندارد؛ به مغایر برخی رسانه ها که پیام منفی هم دارند.
3. پیام مسجد، موجب نفوذ در فوءاد و اذهان مخاطبین میشود؛ به مغایر خبرها تنی چند از رسانه ها.
4. پیام مسجد، می تواند انقلاب ساز باشد؛ البته اخبار بعضا رسانه ها انقلاب سوز.
5. خبرها رسانه ها در روز آن‌گاه و یا این که حتی چندین ساعت بعد کهنه می شود؛ به مغایر پیامهای مسجد.
6. در رسانة مسجد، حق اولویت با پیام دینی و زیر تأثیر احکام آیین می باشد؛ البته در اکثر رسانه ها حق تقدم با مسائل اقتصادی و سیاسی است.
شاید هیچ پایگاهی به اندازة «مساجد» در تبلیغ اسلامی اجرای نقش نکرده باشد؛ از زمان پیامبر آفریدگار(ص) تا به امروز اذان، نماز، وعظ و خطابه از مهم ترین نرم‌افزار های مساجد بوده و است.
7. پیام مسجد، موعظه و هدایت میباشد؛ به بر خلاف خبرها برخی رسانه ها که تنها آگهی می باشد و احیاناً همپا با تخریب و گمراهی.
8. پیام دهنده در مسجد (امام) می بایست عادل و فقید باشد؛ به خلاف پیام دهنده در برخی از رسانه ها که شرط خاصی نداشته و کسی که میتواند در جایگاه پیام دهنده باشد.
9. پیام دهندة مسجد، مخاطب را می شناسد و طبق گنجایش وی پیام میدهد؛ اما رسانه ها عمدتاً به هر گیرنده ای پیام می‌دهند.
10. پیام مسجد ادب قسمت میباشد؛ به مغایر عمده رسانه ها.
11. در حین تاریخ مساجد واقعی (خیر مساجدی مثل مسجد ضرار) مخاطبین خویش را از مسیر حق منحرف نساخته است؛ اما رسانه ها معاویه را امیر و حضرت علی(ع) را کافر و امام حسین(ع) را فرنگی معرفی کردند.
8. روحی، خل وچل
اضطراب و نگرانی یک کدام از گران قدر ترین ایرادات معاش بشر و ادب یکی گمشده های اساسی انسان میباشد که همواره در جستجوی آن بوده و می باشد و از استارت معاش برای یافتن آن تلاش نموده است.
قرآن کریم ومهربان با پاراگراف ای کوتاه و پرمغز، مطمئن ترین و مجاورت ترین طرز را چهت نیل به وقار آرم داده و می فرماید: «اَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُاینترنتُ»؛[11] «بدانید که با خاطر خدا دلها آهسته می گیرد.» همینطور می‌فرماید: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُاینترنتِ الْمُؤْمِنِینَ لِیزْدَادُوا ایمَانًا مَعَ ایمَانِهِمْ»؛[12] «وی کسی می باشد که متانت را در دلهای مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند.»
امام درستگو(ع) به مسلمان‌ها پیشنهاد می نمایند که به هنگام رویارویی با ایرادات و اندوههای مادی، به نماز و مسجد حفاظت ببرند؛ چنانکه میفرمایند: «مَا یَمْنَعُ أَحَدَکُمْ إِذَا دَخَلَ عَلَیْهِ غَمٌّ مِنْ غُمُومِ الدُّنْیَا أَنْ یَتَوَضَّأَ ثُمَّ یَدْخُلَ الْمَسْجِدَ فَیَرْکَعَ رَکْعَتَیْنِ یَدْعُو اللَّهَ فِیهِمَا أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ یَقُولُ: «وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»؛[13] هنگامی که اندوهی از اندوههای فقید یکی‌از شما‌را فرا گرفت، چه می شود که وضو گرفته به مسجد داخل شود و دو رکعت، نماز بخواند و در آن دو رکعت، خداوند را بخواند [و دعا نماید]؛ مگر نشنیده ای که خدا می فرماید: و با حوصله و نماز کمک جویید.»
شناخت با کارکردهای مسجد به ما یاری می نماید تا با منفعت گیری از نادر ترین تجهیزات در جهت جذب مؤمنین، مخصوصاً جوان ها به کار گیری نموده و آن گاه از آفریدگار منان بخواهیم در سخن، فعالیت و شغل ما برکتی قرار دهد تادر نمازگزاران تأثیرگذار باشد. چنانکه بسیاری از مبلغین گرامی با برگزاری جلسات هفتگی برای جوان ها سبب گردیده اند عدة متعددی از جوان ها جذب حوزه شوند یا این که جزء جوان ها بسیار بهتر و مورد تأیید در آن حوزه گردند.
بیان این نکته ضروری می باشد که تأثیر فعالیتهای فرهنگی دینی معمولاً دراز برهه زمانی می باشد و نباید انتظار داشت اثر ها یک نرم افزار در مدتی کوتاه ظواهر گردد؛ به عنوان مثال می بینیم همت عموم به رهبری امام خمینی ;، برای برپایی انقلاب بعد از سالهای متمادی بهره داد و نظام اسلامی به ثمر گرد هم آیی.
آرایه ها و تزیینات در معماری مسجد